https://m.youtube.com/watch?v=BXp0mPoU2rQ
२७ आॅक्टोबर १९६७ - ५० वर्ष ज्वेल थीफची
बाॅलीवुडसाठी १९६७ साल खूप महत्वाच ठरल. मनोकुमारच्या उपकारमधून आपला खलनायकी ठसा पुसण्याचा प्राणचा प्रयत्न यशस्वी ठरला होता. याssहू करत जंगली द्वारे आपला वेगळी ओळख व नृत्याची खास शैली घेऊन आलेल्या शम्मीकपूरने अॅन इव्हनिंग इन पॅरिस हा आणखी एक हिट चित्रपट याचवर्षी दिला होता. ट्रॅजेडिकिंग म्हणून ओळख निर्माण केलेल्या दिलीपकुमारने राम और शामद्वारे दुहेरी भूमिका साकार करून धमाल उडवून दिली होती. त्याच्याच अभिनयाची कॉपी करणाऱ्या मनोजकुमारचा पत्थरके सनम यशस्वी झाला होता. मिलन, मेहेरबान यासारखे कौटुंबिक चित्रपट तर हमराज हा सस्पेन्स चित्रपट असे तीन चित्रपट देत सुनीलदत्तने आपले वेगळेपण जपले होते. याssहू च्या आरोळीने शम्मीचे नशीब बदलून टाकल होते तर तशीच उःहऊ अशी आरोळी टाकत एक धसमुसळी व नायिकेची हाड खिळखीळी करून टाकणारी बेफाम नृत्यशैली घेऊन जितेंद्रने फर्ज नामक एक यशस्वी बाँडपट याचवर्षी दिला.
याच्या बरोबरीने राजेश खन्नाचा बहारोके सपने व राज, राजेन्द्रकुमारचा अमन व पालकी, शशीकपुरचा दिलने पुकारा व आमने सामने, धर्मेंद्रचा दुल्हन एक रातकी, मझली दीदी व चंदनका पलना, राजकपूरचा दिवाना व अराऊंड द वर्ल्ड, जॉय मुखर्जीचा शागीर्द यासारखे दाखल घेण्यासारखे अन्य चित्रपटही येऊन गेले पण माझ्या दृष्टीने खास लक्षात ठेवावा असा या वर्षीचा सगळ्यात महत्वाचा चित्रपट म्हणजे “ज्वेल थीफ” ! आज (२७ आॅक्टोबर २०१७) हा चित्रपट रिलिज होऊन ५० वर्ष झाली पण पुनः पुनः पहावासा वाटणाऱ्या या चित्रपटाने रहस्यपटाचा एक आकर्षक ट्रेंड नक्कीच सेट केला असे म्हणता येईल.
नवकेतनच्या बॅनरखाली जरी देवआनंदने या चित्रपटाची निर्मिती केली असली तरी विजयआनंदने पटकथा, संवाद, दिग्दर्शन व संकलन या सगळ्या जबाबदाऱ्या अतिशय समर्थपणे संभाळल्या व आपला खास "गोल्डीटच" देत हा रहस्यपट एका वेगळ्याच उंचीवर नेऊन ठेवला.
अमर नामक एक आभासी व्यक्तिरेखा निर्माण करून ती हुबेहूब विनयसारखीच दिसते व अमर आणि विनय अशी देवआनंदची या चित्रपटात दुहेरी भूमिका आहे अशी ठाम समजूत हा चित्रपट पहिल्या काही मिनिटात आपल्याला करून देतो. तो दुसरा देवआनंद आपल्याला कधी दिसणार याची आपण पुढचे दोन तास उत्कंठेने वाट पहात रहातो यातच चित्रपटाचे मोठ यश आहे अस मला वाटते. चित्रपटाच्या टायटलला सुरवातीला एका मागोमाग येणारी ज्वेलरीच्या चोरीची दृष्ये व नंतर पडद्यावर विविध वृत्तपत्रातील "ज्वेल थीफ"च्या बातम्यांची कटिंग्ज दिसतात. या पार्श्वभूमीवर हा “ज्वेल थीफ” कोण आणि कसा असेल असा प्रश्न प्रेक्षकांच्या मनात निर्माण झालेला असतानाच टायटल्स संपतात आणि प्रेक्षक सरसावून बसतात.
टायटल संपताच कुठल्यातरी समारंभात वैजयन्तीमालाला सर्वोत्कृष्ट अभिनेत्री व नर्तकी म्हणून पुरस्कार एका राजघराण्यातील व्यक्तीच्या हस्ते प्रदान करण्यात येतो व तेव्हाच तिला राजवाड्यात नृत्यासाठी येण्याचे निमंत्रण दिले जाते. कॅमेरा प्रेक्षकांच्या टाळ्या टिपत असतांना आपल्याला एक बालकलाकार (सचिन) तसेच अशोककुमार दृष्टीस पडतो. नंतरच्या दृश्यात रस्त्यावरून याच बालकलाकाराचे अपहरण होते. आपल्याला काही टोटल लागायच्या आत या अपहरणानंतरच्या दृश्यात थेट पोलीस मुख्यालय दिसते पण येथे विषय या मुलाच्या अपहरणाचा नसून “ज्वेल थीफ” चा असतो. प्रेक्षकांना झटकन चित्रपटाशी एकरूप करतांना त्यांना गुंगवून टाकण्याचे हे खास विजयआनंद टेक्निक !
आता विनय म्हणजे देवआनंदची एन्ट्री व तीही एका ज्वेलेरीच्या दुकानाबाहेरील ज्वेलरी न्याहाळतांना ! त्याला पाहून एक खबऱ्या पोलिसांना फोन करतो असे आपल्याला वाटते कारण कारण लगेचच पोलीस विशंभरदास ज्वेलर्सच्या दुकानात शेठ विशंभरदासच्या भेटीला येतात व त्याला खबरदार करतात कि त्याने सावध रहावे व कोणताही चोरीचा ऐवज खरेदी करू नये. हे संभाषण सुरु असतांना विनय तोंड लपवतो व पोलिस निघून जाताच खिशातून एक हिरा काढून काऊटरवर सेल्समनला दाखवतो. परंतू, सेल्समन त्याला शेठ विशंभरदासना भेटण्याविषयी सुचवितो.
पोलिस जाताच विशंभरदास त्यांच्या केबिन मध्ये शिरतात व त्यांच्या पाठोपाठ विनयही ! सप्रू म्हणजेच शेठ विशंभरदास व देवआनंदची ही भेट व त्या वेळची देवआनंदची डायलॉग डिलिवरी ही खास देवआनंद स्टाईलची आणि हा सीन चित्रित करतांना ज्या अँगल्सने कॅमेरा फिरतो तेथेही दिग्दर्शक गोल्डीची हुकूमत दिसून येते. (याच प्रकारच्या फ्रेम्स तिसरी मंझिलमधेही आढळतात)
विनय दुकानातून बाहेर पडतो तेव्हाच अंजू म्हणजे तनुजा आपल्या गाडीत बसून निघते. पडद्यावर काठीला बांधलेला मासा दिसतो बॅगराऊंडला किशोरकुमारचे योडलिंग ! ती काठी खांद्यावर घेऊन खास हॅट घातलेला, दुडकत चालणारा पाठमोरा देव आनंद म्हणजे विनय तनुजाच्या गाडीची वाट अडवत पुढे चालतांना दिसतो. तनुजा वैतागलेली असते आणि किशोरकुमारच गाणे “ये दिल, ना होता बेचारा“ ! थिएटरमधे नुसत्या शिट्ट्यांचा आवाज !
“मासा गळाला लागला“ अशी आपल्याकडे म्हण आहे. इथे नेमक कोण कोणाच्या गळाला लागल ? तनुजा देवआनंदच्या कि देवआनंद शेठ विशंभरदासच्या कि ज्वेल थीफ पोलिसांच्या ? "काठीला लावलेला मासा" दाखवून ही सुचक कल्पकता फक्त विजयआनंद करू जाणे. गाणे संपता संपता तनुजाच्या कानातील हिऱ्याच्या इयरिंग्ज वरून देवआनंदचे या चित्रपटातील “हिरे-तज्ञ” म्हणून कॅरॅक्टर एस्टाब्लीश होते.
सप्रूच्या म्हणजे शेठ विशंभरदासच्या घरी पार्टीमध्ये त्याचा जुना मित्र अशोककुमार व वैजयन्तीमाला यांची एन्ट्री, त्यांनी विनयला अमर म्हणून संबोधणे, वैजयंतीमाला म्हणजे शालूची अमर बरोबर एंगेजमेंट झाल्यानंतर तो गायब झालेला असल्यामुळे शालूने "ओह अमर, अमर" असे म्हणत विनयला बिलगणे व विनयने तिला झिडकारणे यातून होणाऱ्या शाब्दिक चकमकीमुळे पार्टीत वातावरण गरम होते. अमरच्या एका पायाला सहा बोटे आहेत असे सांगून अशोककुमार विनयला अमर म्हणून सिद्ध करण्यासाठी भर पार्टीत सर्वांसमक्ष बूट काढायला लावतो.
या प्रसंगातून अमर नावाच एक पात्र म्हणजे दुसरा देवआनंद आहे असा दृढ विश्वास प्रेक्षकाच्या मनात निर्माण होऊ लागतो. अर्थात तो अमर नाही हे सिद्ध होते व मग अशोककुमार माफीही मागतो. पण याप्रसंगानंतर विनयच्या मनात शालूबद्दल नकळत सहानुभूति निर्माण होते. या संपूर्ण सीनमधे वैजयंतीमालाचा अभिनय लाजबाब ! (चित्रपटाच्या पहिल्याच सीनमधे तिला नृत्याबरोबरच अभिनयाचही पहिले बक्षिस मिळालेल असते)
अमरकडून फसवणूक झालेली शालू दुःखी आहे. "रुलाके गया सपना" या लता मंगेशकरच्या अप्रतिम गाण्यातून तिने दुःखाला वाट मोकळी दिली आहे. हे दुख: हलके व्हायला एक मित्राची गरज आहे असे म्हणत विनय शालूजवळ मैत्रीचा हात पुढे करतो. विनय कळत नकळत शालूकडे ओढला जातो. एक दिवस शालू त्याला एक बाॅक्स गिफ्ट देते. त्यात अमरचा कोट व खास कॅप असते. होय तीच ती ज्वेल थीफच्या पोस्टरवर देवआनंदने घातलेली ती कॅप ! अनिच्छेनेका होईना शालूला बरे वाटावे म्हणून विनय अमरच्या वेषात ती कॅप घालून तिच्यासमोर अचानक येतो. शालू क्षणभर त्याला अमर म्हणून बिलगते, पण ....
नंतर मग "आसमाके नीचे" हे किशोर लताचे एक अफलातून द्वंदगीत कथानक पुढे घेऊन जाते. गाण्यात देवआनंदच्या खास लकबी, नखरे पहायला मिळतात हे काय सांगायला पाहिजे का ?
दुकानात जायला निघालेल्या विनयला इकडे अवखळ तनुजा लाडिकपणे गुंतवून ठेवते व दरम्यान “रात अकेली है“ हे आशा भोसलेने गायलेले भन्नाट गाणे होऊन जाते. अर्थात, गाण्याच चित्रिकरण, लाईट इफेक्ट्स लाजबाब. या दरम्यान विशंभरदासाचे संपूर्ण दुकान "ज्वेल थीफ“ अमर साफ करतो. शेठ विशंभरदास शोरुममधून घरी परत येतात आणि विनयला स्वतःच्या घरात बघून हादरतात. विनय सांगतो कि “मी गेले दोन तास तुमच्याच घरात आहे “ व तनुजा त्याला दुजोरा देते तेव्हा शेठ विशंभरदास म्हणतात कि “हे कस शक्य आहे ? गेले दोन तास तू माझ्याबरोबर दुकानाच्या तळघरात होतास“ ! याचा अर्थ ही चोरी अमरने केली व अमर हाच “ज्वेल थीफ" आहे याची एव्हाना आता प्रेक्षकानाही खात्री पटलेली आहे.
डोक्याला हात लावून बसलेला शेठ विशंभरदास, विनय व अशोककुमार यांच्याबरोबर पोलिसांचे सुरु असणारे संभाषण चोरून ऐकणाऱ्या एका भुरट्या चोरास विनय पकडतो व त्याच्याकडून अमर हा हॉटेल रोमन नाईट क्लब येथे असल्याचे कळते. नाईट क्लब मध्ये हेलनच एक फर्मास कॅबेरा नृत्य !
गाण संपल्यानंतर मीच अमर आहे असे भासवत विनय हेलनसोबत काहीकाळ अमरचा छडा लावायचा या हेतूने घालवतो. आणि मग अमरचा पाठलाग करण्याच्या धावपळीत ट्रेनचा प्रवास करत पुणे व तेथून थेट सिक्कीमला पोहोचतो. या दरम्यान अमर हा "प्रिन्स अमर" आहे व त्याची गँग बरीच मोठी असल्याचे विनयला कळून येते.
एव्हाना चित्रपट साधारण दोन तासांचा संपलेला असतो आणि प्रेक्षकांना जबरदस्त धक्का देतांना "प्रिन्स अमर" म्हणजे दुसरा देवआनंद वगैरे नसून गेले दोन तास आपण एक सभ्य मनुष्य आहोत असे दाखवणारा हा अशोककुमार असल्याचा गौप्यस्फोट होतो. प्रेक्षकांची मती गुंग ! मुळात अशोककुमारची प्रतिमा ही अतिशय सोज्वळ व सालस अशीच आहे. याच प्रतिमेमुळे हा माणूस असले खलनायकी उद्योग करणारा असेल असे गौप्यस्फोट होऊनही आपले मन स्वीकारायला तयार होत नाही. आत्तापर्यंत पडद्यावर आलेल्या कथानक मनात आठवून दुसऱ्या देवआनंदच कोड उलगडण्याचा त्यांचा प्रयत्न एकीकडे सुरु असतांना कथानक खास फिल्मी स्टाईलने पुढे सरकु लागते.
विनयला अमर बनवायचे म्हणजे त्याला विनयचे आयुष्य विसरायला लावायचे. त्यासाठी डॉक्टरांना कामाला लावले असते. एकीकडे विनयच्या आठवणी पुसल्या जाव्यात यासाठी शॉक द्यायचे व बाकीच्या गँग मेम्बर्सनी त्याच्यापुढे सतत अमरच्या वेगवेगळ्या चोऱ्यांबद्दल बोलत राहायचे. चित्रपटाच्या सुरवातीला वैजयन्तिमालाला नृत्याबद्दल मिळालेले बक्षीस व कार्यक्रमासाठी राजवाड्यात यायचे निमंत्रण आता उपयोगी पडते.
एक नृत्य पथक घेऊन वैजयंतीमाला राजदरबारात नृत्यासाठी येते व इथे एका नायाब हिऱ्याची चोरी करण्यासाठी अमर बनविलेला विनय तिचा साथीदार बनून येतो. ठेका धरायला लावणारे खूप मोठा मुझिक पीसने सुरुवात होणारे व खास टिपिकल सिक्कीमच्या लोकसंगीतावर आधारीत “होटोपे ऐसी बात मै दबाती चली आयी” हे अफलातून नृत्यगीत होते.
चोरीचा प्लान फसतो व खरा “प्रिन्स अमर” म्हणजे अशोककुमार पकडला जातो. चित्रपटाच्या सुरुवातीला ज्या लहान मुलाचे अपहरण झालेले असते तो वैजयंतीमालाचा भाऊ असतो व त्याला ओलीस ठेऊन “प्रिन्स अमर” शालू झालेल्या वैजयन्तिमालासह अन्य साथीदारांच्या मदतीने हा प्लान प्रत्यक्षात आणत असतो. वगैरे..... अर्थात शेवट गोड होतो.
आपण मिसळ पाव हा बेत अनेकदा आखला असेल. मिसळ मधले सगळे घटक हे परफेक्ट जमून येणे व त्यावर तर्री टाकल्यावर जेव्हा पहिला घास जिभेवर पडतो तेव्हा कोणी कितीही तज्ञ असू दे, मिसळ नेमकी कशामुळे फर्मास बनली हे तो सांगू शकत नाही. एक नक्की कि त्यातला एक जरी घटक पदार्थ कमी पडला तरी भट्टी बिघडली च समजा. “ज्वेल थीफ”चे तसेच आहे. देव आनंद, वैजयंतीमाला, अशोककुमार, तनुजा, हेलन वगैरे कलाकारांची निवड, विजयआनंदचे दिग्दर्शन, कथा, पटकथा व संकलन यावर कळस चढवायचे काम एस डी बर्मन यांच्या संगीताने केले आहे. यातला एकजरी घटक कमी पडला असता तर ?
आज ५० वर्ष पूर्ण होत असतांना “ज्वेल थीफ” ने त्या स्मृती पुन: जाग्या केल्या. आज नव्या व प्रगत तंत्रज्ञानाने तयार होणाऱ्या चित्रपटांच्या भाऊगर्दीतही जर मल्टिप्लेक्समध्ये “ज्वेल थीफ” पुनः रिलीज झाला तर बॉक्स ऑफिसवर रेकार्डब्रेक गल्ला जमवेल यात काही शंका नाही.
बिंदुमाधव भुरे.
