एक्स फॅक्टर

शाळेत असतांना गणिताच्या तासाला काळ, काम वेगाचे गणित आठवतय ? एका तोटीने पाण्याचा हौद भरायला अमूक वेळ लागतो तर चार तोटींनी किती वेळ लागेल ? किंवा ताशी अमूक किमी वेगाने अ ही आगगाडी जाते आहे व ब ही ताशी अमूक किमी वेगाने. तर किती वेळात अ आगगाडी ब ला मागे टाकेल ? जर विरुद्ध दिशेने याच गाड्या धावत असतील तर .... वगैरे वगैरे.

अशा गणितांची उत्तरे काढायची एक खास पद्धत गुरुजींनी तेव्हा शिकवली होती. किती वेळ लागेल असा गणितात प्रश्न विचारला असल्यामुळे उत्तर काढतांना "क्ष" वेळ लागेल असे गृहीत धरायचे आणि गणित सोडवून "क्ष" ची किंमत शोधून  काढायची. प्रश्न कोणताही असला तरी गृहीतक "क्ष" धरुन पुढे जायचे.

काळ, काम, वेग या प्रकारात इतक्या विविध प्रकारची गणिते विचार करायला लावणारी असली तरी त्याचे उत्तर शोधण्यासाठी गृहीतक धरुन पुढे मार्ग दाखविणारा हा "क्ष" तेव्हा खुप गंमतीशीर वाटायचा.  गणितांची उत्तरे जसजशी बरोबर यायची तसतसा आनंद व्हायचा व कितीही अवघड गणित आल तरी हा "क्ष" बरोबर उत्तरापर्यंत घेऊन जाईल असा आत्मविश्वास मनोमन जागृत व्हायचा.

पण तेच एखाद्या गणिताने त्रास दिला, उत्तर चुकीचे आले कि वाटायच काय उपयोग आहे "क्ष" धरुन ? कशाला असतात असली गणिते ? याचा पुढच्या आयुष्यात काय उपयोग असणार आहे का ?  आज अनेक वर्षानी विचार करताना अस वाटून गेल कि माणसाच जगणे म्हणजे पण एक गणितच आहे नाही का ? दैनंदिन जीवनात, रोजच्या व्यवहारात येणाऱ्या समस्या, अडचणी यातून मार्ग काढतांना कितीतरी प्रश्न मनात येतात आणि यावर उत्तर शोधतांना आपण कळत नकळत हा "क्ष" गृहित धरत असतो.

आता समीरचच एक काल्पनिक उदाहरण पहा ना. हा एक मध्यमवर्गीय. वडिलांना श्वासाचा त्रास होऊ लागला, छातीत दुखू लागले तस त्याने बाबांना जवळच्या हाॅस्पिटलमधे डाॅक्टरांच्या सल्ल्याने अॅडमिट केले. बायपास करावी लागणार व ४-५ लाखाच्या आसपास खर्च येणार होता. त्याची तयारी होती पण बाबांनी त्याला समजावून सांगितले. ते म्हणाले " हे बघ समीर, माझे वय आज ७२ आहे अजून किती आयुष्य आहे माहिती नाही. आपण अस गृहीत धरु कि आॅपरेशन करायच असा निर्णय आपण घेतला. आता ते यशस्वी होईल का ? आॅपरेशन दरम्यान आणखी काही काॅम्प्लिकेशन्स निर्माण झाली तर ? खर्च वाढला तर पैसा कसा उभा करणार ? आणि इतके सगळे करुन आयुष्य असे किती वाढणार ? या सगळ्याचा विचार करता हे आॅपरेशन करु नये अस माझे मत आहे."

आॅपरेशन करावे का ? या प्रश्नाचे उत्तर शोधतांना कोणती तरी एक शक्यता गृहीत धरली व त्या अनुषंगाने विचार करुन समीरचे वडिल एका निर्णयाप्रत आले. म्हणजे एका अर्थाने समस्येच उत्तर त्यांनी "क्ष" ही शक्यता गृहीत धरुन मिळवले.

नविन वास्तू, वाहन खरेदी करतांना, मुलांच्या उच्च शिक्षणाचेवेळी किंवा लग्नसमारंभाचे बजेट बनवितांना अगदी दुकानात साडी खरेदीच्या करतांना .... जेव्हा जेव्हा समोरील उपलब्ध पर्यायातून एकाची निवड करायची असते तेव्हा तेव्हा आपण "एलिमिनेशन थियरी" चा उपयोग करत कळत नकळत मनातल्या मनात कोणतातरी एक पर्याय म्हणजेच हा "क्ष" गृहीत धरुन निर्णय घेत असतो व हे गणित सोडवत असतो. रुग्णाच्या तपासणीतही काढला जाणारा "एक्सरे" रोगाचे निदान नक्की करण्यात उपयुक्त ठरत असतो.

शाळेत जेव्हा गणित चुकायच तेव्हा वाटायच काय उपयोग आहे "क्ष" धरुन ? या असल्यास गणितांचा पुढच्या आयुष्यात काही उपयोग आहे का ? पण आज अनुभवाने कळालय कि प्रत्येकाच्या आयुष्यात हा "क्ष" खूपच महत्वाचा आहे, आयुष्यातली गुंतागुंतीची गणिते सोडविणारा मार्गदर्शकच जणू.

तुमच्या आयुष्यात पण नक्की आले असतील असे  "एक्स फॅक्टर" चे अनेक प्रसंग ! आठवून पहा एखादा !

बिंदुमाधव भुरे, पुणे ©